Τα Καρδάμυλα είναι μια κωμόπολη στη βόρεια- βορειοανατολική Χίο, σε οδική απόσταση 27 χιλιομέτρων από την πόλη της Χίου.
Σήμερα αποτελούν μια μεγάλη σε έκταση (182.480 km2 ) δημοτική ενότητα του Δήμου Χίου, η οποία περιλαμβάνει την Δημοτική Κοινότητα Καρδαμύλων και τις τοπικές κοινότητες Αμαδών , Βικίου, Καμπιών, Πιτιούς και Σπαρτούντας.
Η δημοτική κοινότητα Καρδαμύλων περιλαμβάνει έναν οικισμό αποτελούμενο από δύο οικιστικά κέντρα , τα ΄Ανω Καρδάμυλα και τα Κάτω Καρδάμυλα ή Μάρμαρο, που ενώνονται με τμήμα της Εθνικής οδού στις πλευρές του οποίου υπάρχουν σημαντικά δημόσια κτίρια (Γηροκομείο, Πολυδύναμο Ιατρικό Κέντρο, γήπεδο, ανοικτό θέατρο, εκκλησίες ) διάσπαρτες οικίες και επαγγελματικές εγκαταστάσεις. Μικρότερα οικιστικά κέντρα υπάρχουν στα Πυργιά, στη Βλυχάδα, στο Γιόσωνα και στο Ναγό . Η ευρύτερη περιοχή της δημοτικής κοινότητας Καρδαμύλων καλύπτει έκταση από την Άμπελο και τον ΄Αγιο Νικόλαο της Οράς μέχρι το Σαραπειό , τα Βρουλίδια και το Δελφίνι.
Σημαντικές ιστορικά περιοχές μέσα στα όρια της δημοτικής κοινότητας των Καρδαμύλων είναι τα Κοίλα, το Δελφίνι ,τα Άνω Καρδάμυλα, η Γριά, τα Πάρπαντα, ο Ναγός , τα Λουτρά.
Τα `Ανω Καρδάμυλα ή Πάνω Χωριό ή και απλώς«το Χωριό» των Καρδαμύλων είναι ένα από τα μεγαλύτερα και παλαιότερα χωριά της νήσου Χίου.
Το μεσοσταθμικό τους υψόμετρο είναι 80 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και είναι κτισμένο στους πρόποδες του απότομου κωνικού λόφου-φυσικής ακρόπολης – της Γρηάς. Το χωριό σε ένα μεγάλο τμήμα του χαρακτηρίζεται από την παραδοσιακή του αρχιτεκτονική, τους στενούς του δρόμους, τα σκυρόστρωτα σοκάκια του και τα πετρόχτιστα σπίτια του.
Προχωρώντας βορειότερα και χαμηλότερα προς τη θάλασσα μέσα από τον καταπράσινο Καρδαμυλίτικο κάμπο, φτάνουμε στο επίνειο των Καρδαμύλων , το Μάρμαρο , που αποτελεί ένα ενιαίο οικιστικό σύνολο με τις νοτιοανατολικές συνοικίες της Ράχης, του Σκαρδανά, της Λίμνου και του Σωτήρα και τις βορειοδυτικές συνοικίες του Συρικάρη , του Περιβολακιού και του Νεραύλακα. Ανατολικότερα του μεγάλου κάμπου των Καρδαμύλων απλώνεται ο μικρότερος κάμπος του Αυλώνα.
Τα Καρδάμυλα είναι χτισμένα στην περιοχή της αρχαίας πόλης Καρδαμύλης.
Η ονομασία τους πιθανότατα προέρχεται από τη λέξη καρδαμύλη που σημαίνει είδος άρτου ή ζυμαρικού από κριθάρι .
Η Καρδαμύλη αναφέρεται από τον Θουκυδίδη (VIII 24) ως τόπος απόβασης των Αθηναίων στη Χίο το 411 π.Χ.
Πολλές περιοχές των Καρδαμύλων ( Δελφίνι, Πάρπαντα, Λάγια) αναφέρονται σε σημαντικότατη πέτρινη επιγραφή του 4ου π.χ αιώνα , στην οποία ορίζονται οι περιοχές που ανήκαν στο αριστοκρατικό ιερατικό γένος των Κλυτιδών. Επίσης ο Ηρόδοτος αναφέρει την περιοχή Κοίλα , ως τόπο μάχης μεταξύ Χίων και Λεσβίων που αποβιβάσθηκαν στο νησί με αρχηγό τον Ιστιαίο.Η πόλη Καρδαμύλη της Χίου αναφέρεται από τον Στέφανο Βυζάντιο μαζί με την Καρδαμύλη της Μεσσηνίας.
Στο Χρυσόβουλο του Βυζαντινού Αυτοκράτορα Μιχαήλ Παλαιολόγου (1259 μ.χ) το οποίο απαριθμεί τα αφιερωμένα στην Νέα Μονή κτήματα, μετόχια και οικήματα, κατονομάζονται το Καρδαμύλιον μετόχιον, τα Πάρπαντα, ως παλαιότερο χωρίο και κατά πάσα πιθανότητα το Δελφίνι.
Γενικά για τον οικισμό και την γύρω από αυτόν περιοχή, την «Καρδαμυλία χώρα», υπάρχουν αρκετές αναφορές στην παλαιά τοπογραφία και αρκετές αναφορές περιηγητών από τον 15ο αιώνα και μετέπειτα.
Κατά τον μεσαίωνα που οι πόλεις είχαν εγκαταλειφθεί, υπήρχαν πολλοί διαφορετικοί οικισμοί στην περιοχή των Καρδαμύλων που άρχισαν να συνενώνονται για να αντιμετωπίσουν την μάστιγα της πειρατείας. Στην αρχή ήταν 24, μετά 20 και κατόπιν 16 χωριά με 16 δημογέροντες και τέλος 8 που οι κάτοικοί τους συγκεντρώθηκαν μέσα στο Κάστρο , σύμφωνα με την διήγηση Καρδαμυλίτη γέροντα που έχει διασώσει ο Γ.Ι Ζολώτας.
Από την περίοδο αυτή καθώς και από την περίοδο της κατοχής της Χίου από τους Γενουάτες (1346-1556) σώζονται μόνο υπολείμματα του κάστρου σε διάφορα σημεία των Άνω Καρδαμύλων ( Πυργάρι , Φονόπετρα , νότιος περίβολος Πνευματικού Κέντρου κλπ) καθώς και το γεφύρι στην περιοχή της Λίμνου. Για τον εντυπωσιακό οικισμό Σπήλια στα Άνω Καρδάμυλα, με έντονα μεσαιωνικά χαρακτηριστικά, έξω από τα όρια του κάστρου, με κτίσματα ερειπωμένα που κάποια από αυτά έχουν πρόσφατα με εξαιρετική φροντίδα αναπλασθεί, δεν έχουμε σαφείς ιστορικές αναφορές του χρόνου κτίσης.
Στην σφαγή της Χίου το 1822 αρκετοί Καρδαμυλίτες σφαγιάσθηκαν στην περιοχή Φονόπετρα και άλλοι αναγκάσθηκαν να εκπατριστούν στην Πελοπόννησο και στις Κυκλάδες. Μετά την καταστροφή αναφέρονται 4 γειτονιές που εξέλεγαν τέσσερεις δημογέροντες και αποτελούσα ένα χωριό με το όνομα Καρδάμυλα.
Κατά την απελευθέρωση της Χίου από την Τουρκική κυριαρχία το 1912, τα Καρδάμυλα διαδραμάτισαν σημαντικότατο ρόλο δημιουργώντας Εθελοντικό Σώμα 200 ανδρών που αγωνίσθηκε με ηρωισμό στο πλευρό του τακτικού Ελληνικού στρατού, υπό τις διαταγές του συνταγματάρχη Δελαγραμμάτικα, στις μάχες της Γριάς και του Καρφωτού.
Τα Καρδάμυλα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα είχαν πληθυσμό 10.000 κατοίκους, όμως σταδιακά ακολούθησαν την φθίνουσα πορεία των οικισμών της Ελληνικής υπαίθρου και έτσι οι περισσότεροι κάτοικοί τους μετοίκισαν σε περιοχές της Ελλάδας ή του Εξωτερικού . Ο πληθυσμός τους σήμερα φθάνει περίπου τους 2.000 κατοίκους και κατά τους θερινούς μήνες σχεδόν τριπλασιάζεται, γιατί οι Καρδαμυλίτες αγαπούν τον τόπο τους και επιδιώκουν να τον επισκέπτονται το καλοκαίρι.
Οι κάτοικοί των Καρδαμύλων , σταδιακά έπαψαν να ασχολούνται με τις αγροτικές εργασίες για βιοπορισμό και από τα τέλη του 18ου αιώνα στράφηκαν προς τη θάλασσα και την εμπορική ναυτιλία, έγιναν στην πλειοψηφία τους ναυτικοί και κάποιοι από αυτούς έγιναν καραβοκύρηδες και ανέδειξαν αρκετές και σημαντικές οικογένειες εφοπλιστών.
Όμως οι Καρδαμυλίτες δεν υστέρησαν στα γράμματα και τις επιστήμες. Καρδαμυλίτες ήταν ο διαπρεπής φιλόλογος Ιωάννης Συκουτρής, ο ιστορικός της Χίου Γεώργιος Ι. Ζολώτας, και αρκετοί πανεπιστημιακοί , λόγιοι και γενικά άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών. Στον χώρο της Ορθόδοξης Χριστιανικής πίστης σημαντικοί Καρδαμυλίτες είναι ο Όσιος Νικηφόρος ο Χίος (+1821), ο ΄Οσιος ΄Ανθιμος Βαγιάνος (+1960), ο ιερομάρτυρας παπα- Σταμάτης Χαρτουλάρης (+1822)και ο Μητροπολίτης Κων/νος Δεληγιάννης. Επίσης τα Καρδάμυλα είναι η γενέτειρα των μαχητών της ανεξαρτησίας Διακο-Πολέμαρχου Χαρτουλάρη (την περίοδο του Μεσαίωνα) , Μιχαήλ ή Αναγνώστη Άγγελου επονομαζόμενου Κονταναγνώστη (το 1821) και του Αδαμάντιου Λαιμού πλοηγού του Κ. Κανάρη.
Σημαντικά αξιοθέατα στα Άνω Καρδάμυλα είναι οι εκκλησίες του Αγίου Νικολάου Πριναρίτη (16ος αι.) στη θέση παλαιότερου ναού του 13ου αιώνα, με σημαντικές τοιχογραφίες επηρεασμένες από την Κρητική Σχολή , του Αγίου Γεωργίου ,με τοιχογραφίες του 16ου αιώνα και με ωραιότατο καμπαναριό (17ος αι.), της Παναγίας Υπαπαντής (15ος αι. με ανακατασκευή 19ος αι.) με αντιπροσωπευτικό δείγμα βοτσαλωτής αυλής, του Αγίου Λουκά (16ος-17ος αι.) , με εξαιρετικό ξύλινο τέμπλο, της Αγίας Παρασκευής ( το αρχικό κλίτος επισκευάστηκε τον 18ο αι.)
ο παραδοσιακός οικισμός Σπήλια, υπολείμματα του μεσαιωνικού κάστρου στις θέσεις Πυργάρι, Φονόπετρα και Πνευματικό Κέντρο Καρδαμύλων, το μοναστήρι της Πέρα Παναγιάς. Στα Κάτω Καρδάμυλα τα αρχοντικά «Βασιλάκη» και «Περιβολάρη», το παλαιό Τελωνείο , τα αγάλματα του Καρδαμυλίτη Ναυτικού και της Καρδαμυλίτισσας στην παραλία Μαρμάρου, έργα των Θ. Απάρτη και Μ. Παπακωνσταντίνου αντίστοιχα, οι εκκλησίες του Αγίου Νικολάου Μαρμάρου (19ος αι) με εκκλησιαστικό μουσείο και Τιμίου Σταυρού Ράχης, το κτήριο του υπό ανέγερση ναυτιλιακού μουσείου.
Μαγευτικές είναι οι παραλίες του Ναγού , του Γιόσωνα και άλλες μικρές παραλίες που προσεγγίζονται με βάρκα ή με τα πόδια (Λιμνί, Αμπελος κλπ ) η θέα από τη Γρηά , τα εξωκκλήσια του Αγίου Μάρκου, και του Αγίου Ανδρέα, η πεζοπορία στον Καρδαμυλίτικο κάμπο και κατά μήκος του ποταμού του Γιόσωνα μέχρι την «Μάνα» και στο Πελληναίο.
κείμενο: Μαρία Ι. Φράγκου
ΠΗΓΕΣ:
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΧΙΟΥ ,Γεώργιος Ι Ζολώτας 1921
ΟΙ ΚΑΡΔΑΜΥΛΙΤΕΣ ΤΟΥ ΄12, Α. Αγγελιδάκη 1990
ΟΙ ΚΑΡΔΑΜΥΛΙΤΕΣ ΤΟΥ ΠΕΛΑΓΟΥΣ , Α. Αγγελιδάκη 1998
ΚΑΡΔΑΜΥΛΑ ΧΙΟΥ Ιστορία Αξιοθέατα Περιήγηση , Α. Κελεπερτζή, Α.Παππή, Μ.Φύκαρη ,έκδοση Δήμου Καρδαμύλων 1993(βλ. εκεί βιβλιογραφία)
ΚΑΡΔΑΜΥΛΑ Οδοιπορικό στο χώρο και στο χρόνο ,έκδοση Δήμου Καρδαμύλων 2002 (βλ. εκεί βιβλιογραφία)